Szczeć pospolita słynie głównie z tego, że wspiera w leczeniu boleriozy, warto jednak wiedzieć, że nie jest to jej jedyne zastosowanie; sprawdź, co jeszcze możesz dzięki niej zyskać.
Szałwia hiszpańska – Właściwości, działanie, zastosowanie, przeciwwskazania i skutki uboczne
- Opublikowano: 19.03.2024
Szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), znana szerzej jako nasiona chia, zyskuje na popularności jako superżywność.
Te małe, lecz niezwykle odżywcze nasiona, są skarbnicą wartościowych składników, które mogą przyczynić się do poprawy wielu aspektów naszego zdrowia – od serca, przez układ trawienny, aż po kondycję psychiczną. W tym artykule przybliżymy Ci kompleksową wiedzę na temat szałwii hiszpańskiej, wyjaśniając, dlaczego warto włączyć nasiona chia do swojej diety, jakie korzyści zdrowotne niosą ze sobą te niepozorne ziarenka oraz jak możesz je stosować, aby czerpać z nich jak najwięcej dobrego.
Dowiesz się również o potencjalnych przeciwwskazaniach i działaniach niepożądanych, aby móc bezpiecznie korzystać z dobrodziejstw, jakie oferuje szałwia hiszpańska. Zapraszamy do lektury, która ma szansę zmienić Twoje podejście do diety i pokazać, jak z pozornie małego nasienia można czerpać wielkie korzyści dla zdrowia.
Szałwia hiszpańska, znana również jako *chia* (Salvia hispanica), jest rośliną należącą do rodziny jasnotowatych, pochodzącą z terenów obecnych Meksyku i Gwatemali. Swoją popularność zawdzięcza drobnym, lecz niezwykle odżywczym nasionom. Wizualnie, roślina ta prezentuje się jako zielony, rozgałęziony krzew, osiągający nawet do 1 metra wysokości. Jej liście są szerokie i owalne, zaś na szczytach pędów pojawiają się kłosy z kwiatami, które mogą mieć barwę białą lub fioletową. Nasiona chia, owoc tej rośliny, są małe, okrągłe i mają charakterystyczną szaro-czarną lub brązową barwę, zyskując na popularności jako składnik wielu zdrowych potraw i napojów, takich jak jogurty, puddingi, koktajle, sałatki, musli czy owsianka.
Nasiona chia są cenione przede wszystkim za wysoką zawartość kwasów tłuszczowych omega-3, błonnika, magnezu, wapnia i fosforu. Dzięki tym właściwościom, spożywanie nasion szałwii hiszpańskiej może mieć pozytywny wpływ na zdrowie, w tym wspomagać funkcjonowanie układu krążenia, przyczyniać się do utrzymania prawidłowego poziomu cukru we krwi oraz wspierać zdrowie kości i zębów. Ponadto, nasiona chia są zalecane jako element codziennej diety dla osób poszukujących naturalnych źródeł odżywczych bez glutenu.
Szałwia hiszpańska - właściwości
Nasiona szałwii hiszpańskiej, znane także jako nasiona chia (Salvia hispanica), są bogatym źródłem składników odżywczych, które mają szerokie zastosowanie w promowaniu zdrowia i dobrostanu. Ich cenne właściwości zdrowotne sprawiają, że są one cenionym składnikiem codziennej diety.
Bogactwo kwasów tłuszczowych omega-3: Nasiona chia są jednym z najlepszych roślinnych źródeł kwasów omega-3, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania serca i mózgu. Regularne spożywanie nasion chia może przyczyniać się do obniżenia poziomu złego cholesterolu (LDL) oraz wspierać zdrowie sercowo-naczyniowe.
Wysoka zawartość błonnika: Nasiona szałwii hiszpańskiej są znakomitym źródłem błonnika pokarmowego, który jest kluczowy dla zdrowia układu pokarmowego. Błonnik pomaga w regulacji pracy jelit, może przyczyniać się do kontrolowania poziomu cukru we krwi oraz wspiera uczucie sytości, co jest pomocne w zarządzaniu wagą ciała.
Minerały i witaminy: Nasiona chia są bogate w magnez, wapń, fosfor oraz witaminy z grupy B, które są niezbędne dla wielu procesów metabolicznych w organizmie. Magnez odgrywa rolę w redukcji zmęczenia i znużenia, wapń jest kluczowy dla zdrowia kości i zębów, a fosfor wspiera zdrowe funkcjonowanie komórek i tworzenie kości.
Wspieranie zdrowia kostnego: Dzięki wysokiej zawartości wapnia nasiona chia są szczególnie polecane dla osób, które nie spożywają produktów mlecznych. Wapń zawarty w nasionach chia wspomaga budowę i utrzymanie mocnych kości i zębów.
Wsparcie w zarządzaniu wagą: Nasiona chia mają zdolność do absorbowania wody, powiększając swoją objętość i tworząc żel, który może przyczyniać się do uczucia sytości. To sprawia, że są one pomocnym składnikiem diet odchudzających, gdyż mogą pomóc w ograniczeniu apetytu.
Przeciwdziałanie stanom zapalnym: Kwas alfa-linolenowy (ALA), rodzaj kwasu omega-3 znajdujący się w nasionach chia, może mieć właściwości przeciwzapalne, które wspierają ogólny stan zdrowia i mogą przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka niektórych chorób przewlekłych.
Antyoksydanty: Nasiona chia są źródłem antyoksydantów, które pomagają zwalczać wolne rodniki w organizmie, redukując tym samym stres oksydacyjny i ryzyko rozwoju wielu chorób, w tym chorób serca i niektórych rodzajów nowotworów.
Dzięki swoim wyjątkowym właściwościom odżywczym i zdrowotnym, nasiona szałwii hiszpańskiej są cennym dodatkiem do różnorodnych potraw, takich jak puddingi z nasion chia, sałatki, owsianka czy koktajle, oferując jednocześnie korzyści zdrowotne oraz wzbogacając dietę o kluczowe składniki odżywcze.
Szałwia hiszpańska - zastosowanie
Szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), znana przede wszystkim z nasion chia, jest wszechstronnym składnikiem o bogatej historii i różnorodnym zastosowaniu, zarówno w kuchni, jak i w dziedzinie zdrowia oraz urody. Oto kilka przykładów jej zastosowań:
W kuchni
Puddingi z nasion chia: Nasiona chia mogą być wykorzystywane do przygotowania zdrowego i pożywnego puddingu. Po wymieszaniu z mlekiem (krowim lub roślinnym) i pozostawieniu na kilka godzin lub przez noc, nasiona pęcznieją, tworząc konsystencję zbliżoną do puddingu. Można je serwować z dodatkiem ulubionych owoców, orzechów czy syropu.
Dodatki do potraw: Nasiona chia świetnie sprawdzają się jako dodatek do jogurtów, musli, owsianki czy sałatek, gdzie nie tylko wzbogacają smak i teksturę, ale również zwiększają wartość odżywczą posiłków.
Zagęszczanie sosów i zup: Dzięki zdolności do absorbowania płynów i pęcznienia, nasiona chia mogą służyć jako naturalny zagęstnik do sosów, zup czy dżemów.
Wypieki: Można je dodawać do ciast, chlebów czy ciasteczek, co czyni wypieki bardziej pożywnymi. Zmielone nasiona chia mogą zastąpić jajka w przepisach wegańskich, działając jako wiążący składnik.
Dla zdrowia
Wsparcie odchudzania: Dzięki wysokiej zawartości błonnika nasiona chia mogą przyczyniać się do uczucia sytości, co pomaga w kontroli apetytu i może wspierać proces odchudzania.
Regulacja poziomu cukru we krwi: Włączenie nasion chia do diety może pomóc w stabilizacji poziomu cukru we krwi, co jest korzystne dla osób z insulinoopornością czy cukrzycą.
Wsparcie zdrowia serca: Obfitość kwasów omega-3 w nasionach chia przyczynia się do utrzymania zdrowia sercowo-naczyniowego, obniżając poziom złego cholesterolu (LDL) i podnosząc poziom dobrego cholesterolu (HDL).
Dla urody
Maski do twarzy i ciała: Nasiona chia można wykorzystywać w domowych zabiegach pielęgnacyjnych. Ich właściwości antyoksydacyjne i zmiękczające sprawiają, że są skutecznym składnikiem masek nawilżających i regenerujących skórę.
Peelingi: Zmielone nasiona chia dodane do olejków lub kremów mogą służyć jako delikatne peelingi do twarzy i ciała, usuwając martwe komórki skóry i poprawiając jej wygląd.
Jak działa szałwia hiszpańska i na co może pomóc?
Szałwia hiszpańska, jest ceniona za swoje liczne korzyści zdrowotne, które wynikają z bogatego profilu składników odżywczych zawartych w nasionach. Działanie szałwii hiszpańskiej i jej wpływ na organizm można zrozumieć poprzez analizę tych składników oraz ich efektów. Oto główne sposoby, w jakie szałwia hiszpańska może wspierać zdrowie:
Wsparcie układu sercowo-naczyniowego
Nasiona chia są bogatym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3, w szczególności kwasu alfa-linolenowego (ALA), który może przyczyniać się do obniżenia poziomu cholesterolu LDL (tzw. „złego cholesterolu”) oraz podwyższenia poziomu HDL („dobrego cholesterolu”). Regularne spożywanie nasion może pomóc w obniżeniu ciśnienia krwi i zmniejszeniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.
Poprawa trawienia i regulacja apetytu
Wysoka zawartość błonnika w nasionach chia wspiera zdrowie układu pokarmowego, poprawiając perystaltykę jelit i przyczyniając się do lepszego trawienia. Błonnik pokarmowy pomaga również w utrzymaniu uczucia sytości na dłużej, co może wspomagać kontrolę wagi.
Stabilizacja poziomu cukru we krwi
Nasiona chia mogą pomagać w stabilizowaniu poziomu cukru we krwi dzięki swojej zdolności do spowalniania procesu wchłaniania cukru do krwi. Jest to szczególnie korzystne dla osób z cukrzycą typu 2.
Wzmocnienie kości
Szałwia hiszpańska jest również bogatym źródłem wapnia, magnezu i fosforu, które są kluczowymi składnikami mineralnymi dla zdrowia i wytrzymałości kości. Regularne spożywanie nasion chia może przyczynić się do profilaktyki osteoporozy.
Wsparcie dla zdrowia mózgu
Kwasy omega-3 są niezbędne dla zdrowia mózgu i mogą przyczyniać się do poprawy funkcji poznawczych, w tym pamięci i koncentracji. Spożywanie nasion chia może wspierać zdrowie mózgu i chronić przed neurodegeneracyjnymi chorobami wieku starszego.
Właściwości przeciwzapalne
Nasiona chia zawierają związki o działaniu przeciwzapalnym, co może przyczynić się do zmniejszenia stanów zapalnych w organizmie i pomagać w łagodzeniu objawów związanych z różnymi przewlekłymi schorzeniami, takimi jak bóle stawów czy skóry.
Jakie składniki aktywne zawiera szałwia hiszpańska?
Szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), znana głównie dzięki nasionom chia, jest skarbnicą składników aktywnych, które przyczyniają się do jej licznych korzyści zdrowotnych. Oto najważniejsze z nich:
Kwasy tłuszczowe Omega-3: Nasiona chia są jednym z najbogatszych roślinnych źródeł kwasów omega-3, zwłaszcza kwasu alfa-linolenowego (ALA). Kwasy omega-3 są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania mózgu, zdrowia serca oraz mają właściwości przeciwzapalne.
Błonnik: Nasiona chia zawierają dużą ilość błonnika, który wspomaga trawienie, reguluje poziom cukru we krwi i pomaga w utrzymaniu uczucia sytości. Błonnik jest kluczowym składnikiem dla zdrowia układu pokarmowego.
Białko: Nasiona te są także dobrym źródłem białka roślinnego, które jest ważne dla budowy i regeneracji tkanki mięśniowej, a także dla ogólnego stanu zdrowia.
Antyoksydanty: Szałwia hiszpańska zawiera antyoksydanty, takie jak kwercetyna, kampferol, kwas chlorogenowy i kwas kawowy. Antyoksydanty te chronią organizm przed uszkodzeniami spowodowanymi przez wolne rodniki, co może zmniejszać ryzyko przewlekłych chorób i starzenia się.
Minerały: Nasiona chia są bogate w minerały takie jak magnez, wapń, fosfor i żelazo. Magnez wspiera funkcjonowanie mięśni i układu nerwowego, wapń jest kluczowy dla zdrowia kości i zębów, fosfor wspiera utrzymanie zdrowych kości i zębów oraz produkcję energii, a żelazo jest niezbędne do transportu tlenu w organizmie.
Witaminy: Chociaż nasiona chia nie są wyjątkowo bogate w witaminy, zawierają one witaminy z grupy B, takie jak niacyna (B3), które są ważne dla zdrowia skóry, włosów, oczu i wątroby, a także wspierają prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego.
Dzięki tym składnikom, szałwia hiszpańska może przyczynić się do poprawy ogólnego stanu zdrowia, w tym do lepszego funkcjonowania układu pokarmowego, sercowo-naczyniowego, wsparcia w regulacji masy ciała, a także do zapewnienia silnego wsparcia antyoksydacyjnego
Jak stosować szałwia hiszpańska - dawkowanie
Rozumiem, oto dawkowanie szałwii hiszpańskiej (nasion chia) podzielone na grupy wiekowe:
Dla dorosłych:
- Zalecana dzienna dawka nasion chia dla dorosłych wynosi od 1 do 2 łyżek (około 15-30 gramów).
Dla dzieci:
- Dla dzieci dawkowanie powinno być dostosowane do wieku i potrzeb energetycznych. Ogólna zasada mówi, że bezpieczna dawka to około 1 łyżeczka (około 5 gramów) nasion chia na dzień dla dzieci poniżej 10 roku życia.
W każdym przypadku ważne jest, aby nasiona chia były stopniowo wprowadzane do diety, obserwując reakcję organizmu, szczególnie w przypadku dzieci. Należy również zwrócić uwagę na dostateczne nawodnienie, ponieważ nasiona chia absorbują wodę i mogą wpływać na hydratację organizmu.
Szałwia hiszpańska - interakcje z lekami
Szałwia hiszpańska, jest ceniona za swoje liczne korzyści zdrowotne. Jednak, podobnie jak wiele innych suplementów i produktów naturalnych, może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami. Oto kilka przykładów potencjalnych interakcji:
1. Leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe
Nasiona chia są bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, które mają działanie przeciwzakrzepowe, czyli mogą zmniejszać krzepliwość krwi. Spożywanie dużych ilości nasion chia przy jednoczesnym stosowaniu leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryna) lub przeciwpłytkowych (np. aspiryna) może prowadzić do zwiększonego ryzyka krwawień.
2. Leki na nadciśnienie
Nasiona chia mogą obniżać ciśnienie krwi dzięki swoim właściwościom zdrowotnym. Dla osób przyjmujących leki na nadciśnienie tętnicze, takie jak inhibitor ACE czy blokery kanału wapniowego, spożywanie dużych ilości nasion chia może prowadzić do zbyt niskiego ciśnienia krwi.
3. Leki na cukrzycę
Ze względu na wysoką zawartość błonnika, nasiona chia mogą wpływać na poziom cukru we krwi, potencjalnie zwiększając efekt leków obniżających poziom glukozy. Dla osób z cukrzycą spożywanie nasion chia w dużych ilościach może wymagać dostosowania dawkowania leków na cukrzycę, aby uniknąć hipoglikemii.
Szałwia hiszpańska - przeciwwskazania
Szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), znana głównie z nasion chia, jest ceniona za swoje korzyści zdrowotne. Mimo licznych zalet, istnieją pewne przeciwwskazania i sytuacje, w których spożywanie nasion chia może wymagać ostrożności lub być niezalecane:
1. Alergie
Osoby z alergiami na nasiona chia lub inne produkty pochodzenia roślinnego, szczególnie te należące do rodziny jasnotowatych (do której należy szałwia), powinny unikać nasion chia. Reakcje alergiczne mogą się różnić pod względem nasilenia i obejmować symptomy takie jak wysypka, świąd, obrzęk, trudności z oddychaniem czy anafilaksję.
2. Problemy z połykaniem i zaburzenia przewodu pokarmowego
Nasiona chia mogą absorbować dużą ilość wody i pęcznieć, tworząc żelopodobną masę. Dla osób z problemami z połykaniem lub zaburzeniami motoryki przewodu pokarmowego, takimi jak zwężenie przełyku czy niedrożność jelit, spożywanie nasion chia, zwłaszcza w niehydratowanej formie, może stanowić ryzyko zadławienia lub zablokowania przewodu pokarmowego.
3. Leki i stany medyczne
Jak wspomniano wcześniej, nasiona chia mogą wchodzić w interakcje z niektórymi lekami, takimi jak przeciwzakrzepowe, na nadciśnienie czy na cukrzycę, zwiększając ich działanie lub powodując niepożądane efekty. Osoby przyjmujące takie leki powinny skonsultować się z lekarzem przed wprowadzeniem nasion chia do diety.
4. Chirurgiczne zabiegi kontrolowania masy ciała
Osoby, które przeszły operacje bariatryczne lub inne zabiegi chirurgiczne na układzie pokarmowym, mogą wymagać specjalnej diety i powinny skonsultować się z lekarzem przed wprowadzeniem nasion chia do swojej diety.
Szałwia hiszpańska - skutki uboczne i działania niepożądane
Choć szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), znana z nasion chia, jest ogólnie uznawana za bezpieczną i korzystną dla zdrowia, w niektórych przypadkach może prowadzić do skutków ubocznych lub działań niepożądanych, szczególnie przy nadmiernym spożyciu lub indywidualnej nietolerancji. Oto główne punkty dotyczące potencjalnych niepożądanych efektów:
Zaburzenia żołądkowo-jelitowe: Wysoka zawartość błonnika w nasionach chia może prowadzić do problemów trawiennych, takich jak wzdęcia, gazy, biegunka lub zaparcia, szczególnie jeśli spożycie nasion gwałtownie wzrośnie bez odpowiedniego nawodnienia lub stopniowego wprowadzania do diety.
Ryzyko zadławienia: Nasiona chia mają zdolność do absorbowania wody i pęcznienia, tworząc żelopodobną konsystencję. Spożywanie ich w suchej formie, zwłaszcza w dużych ilościach, bez odpowiedniego płynu może zwiększać ryzyko zadławienia, szczególnie u osób z problemami z połykaniem.
Interakcje z lekami: Jak wspomniano, nasiona chia mogą wchodzić w interakcje z niektórymi lekami, takimi jak przeciwzakrzepowe, przeciwpłytkowe, leki na nadciśnienie i leki obniżające poziom cukru we krwi, potencjalnie wpływając na ich skuteczność i bezpieczeństwo.
Alergiczne reakcje: Choć rzadkie, niektóre osoby mogą doświadczać alergicznych reakcji na nasiona chia, które mogą obejmować wysypkę skórną, świąd, obrzęk, problemy z oddychaniem czy inne objawy alergii.
Obniżenie ciśnienia krwi i wpływ na poziom cukru: Dla osób z naturalnie niskim ciśnieniem krwi lub tych, którzy przyjmują leki na regulację poziomu cukru we krwi, duże ilości nasion chia mogą spowodować zbyt duże obniżenie tych parametrów, prowadząc do niepożądanych efektów zdrowotnych.
Efekt antyodżywczy: Nasiona chia zawierają antyodżywce, takie jak kwas fitynowy, które mogą wiązać się z minerałami (np. wapniem, żelazem) i ograniczać ich wchłanianie. Jednak przy zrównoważonej diecie, efekt ten jest zwykle minimalny i nie stanowi poważnego problemu zdrowotnego.
Aby zminimalizować ryzyko wystąpienia tych skutków ubocznych, zaleca się stopniowe wprowadzanie nasion chia do diety, zwracanie uwagi na odpowiednie nawodnienie oraz konsultację z lekarzem w przypadku istniejących stanów zdrowotnych lub przyjmowania określonych leków.
Dlaczego warto stosować szałwię hiszpańską?
Stosowanie szałwii hiszpańskiej, zwanej także nasionami chia (Salvia hispanica), oferuje szereg korzyści zdrowotnych, które sprawiają, że warto włączyć je do codziennej diety. Nasiona te są niezwykle bogate w składniki odżywcze, w tym kwasy tłuszczowe omega-3, błonnik, białko, a także ważne witaminy i minerały takie jak magnez, wapń i fosfor. Dzięki tej bogatej zawartości nasiona chia mogą przyczyniać się do poprawy ogólnego stanu zdrowia, wspierając zdrowie serca poprzez obniżanie poziomu złego cholesterolu i regulację ciśnienia krwi, a także zapewniając wsparcie dla zdrowia układu pokarmowego i ułatwiając kontrolę masy ciała dzięki wysokiemu poziomowi błonnika, który pomaga w utrzymaniu dłuższego uczucia sytości.
Ponadto, regularne spożywanie nasion chia może mieć korzystny wpływ na poziom cukru we krwi, co jest szczególnie ważne dla osób z predyspozycjami do cukrzycy typu 2. Kwasy omega-3, obfite w nasionach chia, są znane ze swoich właściwości przeciwzapalnych, które mogą przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia stanów zapalnych i chorób przewlekłych, takich jak choroby sercowo-naczyniowe. Nasiona chia mogą być również pomocne w poprawie zdrowia kostnego dzięki wysokiej zawartości wapnia, co czyni je doskonałym dodatkiem do diety osób, które nie spożywają dużych ilości produktów mlecznych. Ich wszechstronność w kuchni sprawia, że łatwo można je włączyć do różnorodnych potraw, od smoothie i jogurtów po sałatki i pieczywo, co dodatkowo podnosi ich atrakcyjność jako składnika zdrowej diety.
Zarówno ze względu na wartości odżywcze, jak i łatwość włączenia do diety, nasiona chia są cennym dodatkiem dla osób poszukujących naturalnych sposobów na poprawę swojego zdrowia i samopoczucia. Bez względu na to, czy jesteś sportowcem szukającym naturalnych źródeł energii, osobą pracującą nad poprawą swojego stanu zdrowia, czy po prostu chcesz wzbogacić swoją dietę o wartościowe składniki odżywcze, szałwia hiszpańska może zaoferować Ci szereg korzyści, które wspierają zdrowy styl życia.
Zielares
Zielares to portal o zdrowiu, urodzie, suplementach diety i aktywności fizycznej. Nasz Zespół Redakcyjny publikuje merytoryczne artykuły zgodne z wynikami nowych badań naukowych. W trosce o zdrowie naszych Czytelników stawiamy na rzetelne, pogłębione podejście do zdrowia i suplementacji. Piszemy w jasny i klarowny sposób, by dotrzeć do jak największej liczby osób zainteresowanych zdrowym trybem życia.
Czytaj także
Ciąża jest szczególnym okresem, w czasie którego trzeba zrezygnować ze spożywania niektórych produktów, w tym naparów ziołowych. Czy można pić pokrzywę w czasie ciąży? Sprawdź.
Na dolegliwości żołądkowo-jelitowe warto zastosować ziele drapacza lekarskiego. Intensywnie pobudza produkcję soków trawiennych, przez co skutecznie zwalcza niestrawność i wzdęcia.
Polecane dla Ciebie
Poznaj 32 źródła naturalnego wystepowania witaminy B6. Dowiedz się jakie jest jej dzienne zapotrzebowanie oraz jakie są przyczyny i skutki jej niedoboru oraz nadmiaru
Dowiedz się, co sprawia, że l karnityna jest popularna wśród osób odchudzających się i dlaczego jest tak istotna dla dobrego poziomu cholesterolu oraz testosteronu i tarczycy.
Węgiel aktywny to doskonały i skuteczny środek na biegunki i zaparcia, sprawdzi się również w przypadku zatruć i może być wsparciem w leczeniu przeziębień.
Sprawdź, co wiesz o zaletach witaminy C, która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu, przydaje się też w tak różnych dolegliwościach jak rak czy też przeziębienie.
Dowiedz się wszystkiego o wodzie z brzozy, która w medycynie ludowej jest od lat z sukcesem używana na wzmocnienie odporności, reumatyzm, kamienie nerkowe, anemię czy wrzody.